Hommels: onmisbare bestuivers

Wat zijn hommels?

Hommels (geslacht Bombus) zijn nauwe verwanten van de honingbij (Apis mellifera) en behoren tot de familie van de bijen (Apidae). Wereldwijd zijn er ruim 250 soorten beschreven, waarvan in Nederland en België ongeveer twintig soorten voorkomen. In tegenstelling tot de solitaire bijen, die hun nesten individueel bouwen, zijn hommels sociale insecten. Ze leven in jaarlijkse kolonies die door één koningin worden gesticht en die na enkele maanden weer verdwijnen, op de jonge koninginnen na die overwinteren.

Het meest opvallende kenmerk van hommels is hun dichte beharing, die hen een “pluizig” uiterlijk geeft. Deze vacht dient niet alleen om warmte vast te houden, maar ook om pollen beter vast te houden tijdens hun bloembezoek. Hommels kunnen bij lagere temperaturen vliegen dan veel andere bijen, wat hen belangrijke bestuivers maakt in vroege lente en koelere klimaten.

De biologie en levenscyclus van de hommel

De levenscyclus van hommels is een jaarlijks terugkerend proces dat meestal in de vroege lente begint en in de herfst eindigt.

• Overwintering: Alleen bevruchte koninginnen overleven de winter. Ze zoeken een beschutte plek op, vaak in losse aarde, onder mos of in composthopen.
• Start van een nieuwe kolonie: In de vroege lente worden de overwinterde koninginnen actief. Ze gaan op zoek naar voedsel en naar een geschikte nestplaats. Vaak gebruiken ze oude muizenholen, holtes in de grond of andere beschutte plekken.
• De eerste werksters: De koningin legt een eerste serie eitjes die zij zelf uitbroedt. Uit deze eitjes komen werksters voort die vervolgens de voedselvoorziening en de zorg voor nieuwe larven overnemen.
• Groei van het volk: In de zomer kan een hommelvolk groeien tot enkele honderden individuen, afhankelijk van de soort en de omstandigheden.
• Voortplanting: Later in het seizoen legt de koningin eitjes waaruit mannetjes en nieuwe koninginnen ontstaan. Na de paring sterven de oude koningin, de werksters en de mannetjes. Alleen de jonge bevruchte koninginnen overwinteren en beginnen het volgende jaar een nieuwe cyclus.

Soorten hommels in Nederland en België

In onze streken komen circa twintig hommelsoorten voor, waarvan enkele zeer algemeen en herkenbaar zijn, en andere zeldzaam of bedreigd. Hier volgt een overzicht van enkele veelvoorkomende soorten:

• Aardhommel (Bombus terrestris): Een van de meest algemene soorten, vaak gebruikt in kassen voor bestuiving van tomaten en andere gewassen.
• Akkerhommel (Bombus pascuorum): Herkenbaar aan zijn bruinoranje vacht en te vinden in tuinen, graslanden en parken.
• Weidehommel (Bombus pratorum): Kleinere soort die al vroeg in het voorjaar actief kan zijn, vaak met opvallende gele en oranje kleurbanden.
• Koe-koekshommels: Dit zijn hommels die parasitair leven in de nesten van andere hommels. Ze leggen hun eitjes in bestaande kolonies en laten hun larven voeden door de werksters van de gastsoort.

Elke hommelsoort heeft specifieke voorkeuren voor nestplaatsen en bloemen. Sommige soorten zijn generalisten en bezoeken een breed scala aan bloemen, terwijl andere specialisten zijn en sterk afhankelijk van bepaalde planten.

Gedrag en communicatie

Hommels communiceren met elkaar door middel van geurstoffen (feromonen) en soms ook door trillingen en geluid. Wanneer een werkster een rijke voedselbron vindt, geeft zij dit door via geuren die andere werksters stimuleren om ook te gaan foerageren.

Een bekend fenomeen is de zogenaamde buzz-pollination of trillingbestuiving. Hierbij klampt een hommel zich vast aan een bloem en laat zijn vliegspieren trillen zonder de vleugels te bewegen. Deze trillingen zorgen ervoor dat stuifmeel vrijkomt, bijvoorbeeld bij tomatenplanten. Honingbijen kunnen dit niet, wat hommels unieke en onmisbare bestuivers maakt voor bepaalde gewassen.

Ecologische rol van hommels

Hommels spelen een cruciale rol in de bestuiving van wilde planten en landbouwgewassen. Doordat ze ook bij lage temperaturen en bewolkt weer actief zijn, vullen ze een belangrijke niche in die andere bijen niet altijd kunnen bedienen. Zonder hommels zou de voortplanting van veel planten ernstig in gevaar komen.

Hommels zijn polylectisch, wat betekent dat ze veel verschillende soorten bloemen bezoeken. Dit maakt hen tot veelzijdige bestuivers die de stabiliteit en diversiteit van ecosystemen bevorderen. Hun aanwezigheid draagt bij aan gezonde graslanden, akkers, tuinen en bossen.

Hommels en landbouw

In de moderne landbouw worden hommels actief ingezet als bestuivers, vooral in kassen. De aardhommel (Bombus terrestris) is de belangrijkste soort die hiervoor commercieel gekweekt wordt. In tomatenkassen bijvoorbeeld zijn hommels bijna onmisbaar geworden: zonder hun trillingstechniek zouden de bloemen veel minder vrucht zetten.

Ook bij andere gewassen zoals paprika’s, aardbeien en courgettes dragen hommels bij aan een hogere opbrengst en betere vruchtkwaliteit. Dit toont aan hoe waardevol deze insecten niet alleen voor de natuur, maar ook voor onze voedselvoorziening zijn.

Bedreigingen voor hommels

Ondanks hun belang staan hommels wereldwijd onder druk. De belangrijkste bedreigingen zijn:

• Habitatverlies: Intensieve landbouw, bebouwing en infrastructuur hebben geleid tot het verdwijnen van bloemrijke weiden en bermen.
• Pesticiden: Bestrijdingsmiddelen kunnen directe sterfte veroorzaken of de navigatie en voortplanting van hommels verstoren.
• Ziekten en parasieten: Hommels kunnen besmet raken met schimmels, virussen of mijten, die soms verspreid worden via gekweekte kolonies.
• Klimaatverandering: Veranderende temperaturen en neerslagpatronen beïnvloeden de beschikbaarheid van bloemen en nestplaatsen.

Diverse hommelsoorten staan daarom op de rode lijst van bedreigde diersoorten. Het verlies van deze soorten zou grote gevolgen hebben voor de biodiversiteit en voedselzekerheid.

Wat kun je doen om hommels te helpen?

Gelukkig kan iedereen bijdragen aan een betere leefomgeving voor hommels. Enkele praktische tips:

• Plant nectar- en stuifmeelrijke bloemen: Kies voor inheemse planten die gedurende het hele seizoen bloeien, zoals wilgen in het vroege voorjaar, klavers en distels in de zomer en herfstasters later in het jaar.
• Zorg voor nestgelegenheid: Laat stukken tuin verwilderen, laat oude muizenholen met rust of plaats een speciaal hommelhuisje.
• Beperk pesticidengebruik: Gebruik liever natuurlijke methoden om plagen te bestrijden en kies voor biologische bestrijdingsmiddelen als het echt nodig is.
• Ondersteun lokale initiatieven: Neem deel aan projecten die bermen en akkerranden bloemrijk inrichten.

Een imker aan het woord

Onderzoek en bescherming

Wetenschappers bestuderen hommels om hun ecologie beter te begrijpen en om strategieën te ontwikkelen die hen kunnen beschermen. Onderzoek richt zich onder meer op de invloed van landbouwpraktijken, het effect van klimaatverandering en de genetische diversiteit van hommelpopulaties.

Ook citizen science speelt een rol: steeds meer burgers doen mee aan telprojecten, waarbij ze waarnemingen van hommels doorgeven. Deze gegevens helpen onderzoekers trends in kaart te brengen en tijdig in te grijpen als soorten achteruitgaan.

Hommels in cultuur en symboliek

Hommels hebben niet alleen ecologische betekenis, maar spreken ook tot de verbeelding. In kunst en literatuur worden ze vaak afgebeeld als symbolen van vlijt, volharding en samenwerking. Hun ogenschijnlijk zware lichaam dat toch kan vliegen heeft aanleiding gegeven tot talloze anekdotes en spreekwoorden.

In sommige culturen wordt de hommel gezien als een brenger van geluk of vruchtbaarheid. In moderne natuurbeleving is de hommel uitgegroeid tot een geliefde ambassadeur voor biodiversiteit en duurzame landbouw.

Veelgestelde vragen over hommels

Steken hommels?

Ja, hommels hebben een angel, maar ze steken zelden. Alleen als ze zich in het nauw gedreven voelen of hun nest bedreigd wordt, kunnen ze steken. In tegenstelling tot honingbijen kunnen hommels meerdere keren steken.

Hoe groot kan een hommelvolk worden?

Afhankelijk van de soort kan een hommelvolk bestaan uit enkele tientallen tot enkele honderden individuen. Dit is veel kleiner dan een honingbijenvolk dat tienduizenden bijen kan bevatten.

Wat eten hommels?

Hommels voeden zich met nectar (als energiebron) en verzamelen stuifmeel om hun larven mee te voeden. Ze bezoeken een breed scala aan bloemplanten.

Kun je hommels houden zoals honingbijen?

Hommels worden commercieel gekweekt voor bestuiving, vooral in kassen. Voor particulieren is het houden van hommels minder gebruikelijk, omdat hun kolonies klein en kortlevend zijn. Wel kun je hommels ondersteunen door nestgelegenheid en voedsel te bieden.

Conclusie: de waarde van hommels

Hommels zijn meer dan alleen vrolijk zoemende bezoekers van onze tuinen. Ze zijn sleutelsoorten in ecosystemen, onmisbare helpers in de landbouw en inspirerende voorbeelden van samenwerking in de natuur. Hun vermogen om bij lage temperaturen te vliegen en bloemen op unieke wijze te bestuiven, maakt hen tot bijzonder waardevolle insecten.

Tegelijkertijd zijn hommels kwetsbaar. Hun populaties staan onder druk door menselijke invloeden en klimaatverandering. Daarom is het belangrijk dat we ons inzetten voor hun bescherming: door bloemrijke omgevingen te creëren, nestplekken te behouden en pesticidengebruik te beperken. Elke tuin, berm of akker kan een verschil maken.

Als we de hommels beschermen, beschermen we niet alleen deze charismatische insecten, maar ook de biodiversiteit en voedselzekerheid waar wij allemaal van afhankelijk zijn.